Krasnodar Kray’da, Şapsığ köyü Bolşoy Kiçmay’da 28 Temmuz günü polis öğrenciler ve velilerle görüştü.
30 Temmuz 2015 13:03
Şağsığların en büyük yerleşim yeri olan Bolşoy Kiçmay köyü, Kıyı Boyu Şapsığlarının gayri resmi başkenti olarak biliniyor. Köyün Adıgece ismi Şaheçey.
Lazarevsk emniyeti, 28 Temmuz günü, okulların tatil olmasına rağmen, Kiçmay okulu öğrenci ve velilerini katılımın zorunlu olduğu bir toplantı için okula çağırdı. Emniyet güçleri, öğrenci ve velileri, 21 Mayıs sürgünü için katıldıkları program hakkında sorguya çekti. Kiçmay’da yapılan sorguya emniyet güçleriyle beraber, savcılığın emriyle Gençlik Komisyonu’ndan bir heyet de katıldı.S
Aheku’dan Avraam Şmuleviç’in bildirdiğine göre, Ekstremizmi engelleme programı çerçevesinde yürütülen sorguda öğrencilere “programa gönüllü olarak mı katıldıkları”, “’sürgün ve yapılan anma programı hakkında ne düşündükleri” ve “programa ailelerinin zoruyla katılıp katılmadıkları” soruldu.

Kabardey-Balkar’da gençlik bakanlığı kurulacak

Kabardey-Balkar Devlet Başkanlığı basın sözcülüğünün, Kuzey Kafkasya haber ajansına (Северо-Кавказские новости) yaptığı açıklamaya göre, gençler tarafından işlenen suçların engellenmesi ve aşırı dinciliğin gençler arasında yayılmasını durdurmak amacıyla özel bir bakanlık kurulacak.

Bu bakanlık Kabardey-Balkar merkezi ve yerel yönetim organlarını koordine ederek bu suçların önüne geçecek. Bakanlıkta çalışacak personel ve bakan henüz atanmadı.

Yeni bakanlığın oluşturulma kararı 27 Temmuz’da yapılan toplantıda alındı. Toplantıya hükümet ve belediye bakanları iştirak etti. Toplantıda Kabardey-Balkar Başkanı Yuri Kokov, gençlik politikası ve ekstremist idelolojiye karşı durma konusunda Kuzey Kafkasya Federal Bölge Özel Temsilciliği konseyindeki toplantıyla ilgili bilgiler verdi.

Kokov ekstremizmin yayılmasını engellemek için tüm bakanlıkların ortak çalışması gerektiğini ifade etti.

Haber:ajanskafkas

Akhtarpa bağlaması ve Akhtarpa kültürü
Abazalarda eskiden 52 çeşit akhtarpa bağlama yöntemi varmış. Bir çoğu unutulmuş ama neyse ki hala bir kaç bağlama şekli biliniyor.

Kafkasya’da hırsızlık istatistiği

Federal Vergi Hizmeti 2014 alışveriş merkezi hırsızlıklarını gösteren bir istatistiktik yayımladı. Geçen yıl Rusya genelinde süper marketlerden 930 milyon ruble değerinde mal çalındı. En çok hırsızlık 508 milyon ruble olmak üzere Moskova’da yapıldı.

Federal Vergi Hizmeti 2014’te Rusya Federasyonu’nda bulunan süper marketlerde yapılan hırsızlıklarla ilgili istatistik oluşturdu. Vatandaşlar 930 milyon ruble değerinde mal çaldı. Bu rakam 2013’te 638 milyon ruble idi.

İstatistiğe göre Rusya Federasyonu’nda en az hırsızlık yaşanan ülkeler Çeçenya, İnguşetya ve Dağıstan. Bu ülkelerde bazı marketlerde hiç hırsızlık olayı yaşanmadı.

En fazla hırsızlık olayı Moskova’da yaşandı. Rakamlara göre Moskova’da 508 milyon ruble değerinde hırsızlık yapıldı. Bu Rusya genelindeki hırsızlığın yüzde 55’i. İkinci sırada 139,9 milyon ruble ile Krasnoyarsk bölgesi, üçüncü sırada ise 78,8 milyon ruble ile Sverdlovsk bölgesi bulunuyor.

1. Çerkes kelimesi 'z' ile değil 's' harfi ile yazılır.

2. Çerkes kızlarının hepsi de güzel değildir.

3. Çoğu yerde yediğiniz Çerkes tavuğu aslında gerçek Çerkes tavuğu değildir.

4. Çoğu yerde yediğiniz Çerkes peyniri aslında gerçek Çerkes peyniri değildir.

5. Çerkesler dinler ve yasalardan çok Xabze'ye göre yaşarlar.

6. Çerkesler, Kafkasya'nın otokton halkıdır.

7. Kafkas dansı olarak izledikleriniz Çerkeslerin dansları değildir

8. Şeyh Şamil'in Çerkeslerle hiç bir alakası yoktur.

9. Kış olimpiyatlarının yapıldığı Soçi şehri Çerkes şehridir.

Bu sene kış olimpiyatlarının yapıldığı Soçi şehri Çerkes şehridir. — Bu olimpiyatlar Çerkes mezarları üzerinden yapılmıştır.

10. 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgün ve Soykırımı dünyanın en büyük soykırımlarından bir tanesidir.

23 Temmuz Abhazya Bayrak Günümüz Kutlu Olsun

XABZE'DE ADIGELERİN AYIP SAYDIĞI ŞEYLER

Vatanını ve milletini sevmemek, hor görmek
Vatanı ve milleti için gayret etmemek, çalışmamak
Tarihini ve geçmişini bilmemek, öğrenmemek
Halkını beğenmemek, kötülemek
Akraba evliliği (amca, teyze vs. akraba çocuklarıyla ve wunekoş çocuklarıyla evlenmek)
Geçmişini kötülemek
Büyüklerin yolunu kesmek, onlarla oturmak
Büyüklerin, yaşlıların değerini bilmemek, onların isteklerini yerine getirmemek
Yaşlılara yardım etmemek, onları tehlikeden korumamak
Yaşlıları tek başına bir odada yatırmak
Baba, amca, ağabey gibi büyüklerin yanında sofraya oturmak
Senden büyük birinin yanında sigara içmek
Anneyi üzmek, babayı dinlememek
Kadınlarla tartışmak, onları üzmek
Kadınlara gereken saygı ve önemi vermemek
Yaşıtlarını eleştirmek, onların aleyhine konuşmalarla onları üzmek
Hangi milletten olursa olsun kadın ve çocukları düşman kabul etmek
Zorda ve darda kalan kadına yardım etmemek
Kadınlara ait hal ve sırları başkalarına anlatmak
Kadınların ricasını yerine getirmemek
Erkeğin öncelik edip kadınla kucaklaşması, ona sarılması (sokakta tanışma, selamlaşma sırasında)
Kadının arkasından seslenmek ona dokunarak durdurmak
Elinde sigarayla kadınla konuşmak, yanında durmak
Erkek kardeşin ablasından önce evlenmesi
Kadının yanında at ve sığır gibi hayvanlara vurmak
Gelinine kötü davranmak
Çocukları güzel eğitmemek
Çocuklara kötü davranmak
Çocukları sokakta azarlamak
Çocukların bulunduğu odada sigara içmek
Yemek konusunda aç gözlü olmak, cimri olmak, yemekleri beğenmemek
Sokakta caddede bir şeyler yemek, içmek, sakız çiğnemek
Kadınların ve yaşlıların yanında bacak bacak üstüne atmak
İçkiye düşkün olmak, sarhoş olmak bu halde insanlara gözükmek
Su ve yiyeceklerle oynamak, sofrada sağı solu karıştırmak
Sofraya sırtını dönmek, yiyecekleri ayak altı etmek
Aç vaziyette davete katılmak (aç gözlü gözükmemek için yarı tok olmak gerek)
Misafiri memnun etmemek
Misafiri herhangi bir konuda gücendirmek, onla tartışmak
Misafirlikte edep dışı davranışlarda bulunmak
Misafirlikte ev sahibine karışmak, ona emir vermek
Misafirlikte yemek beğenmemek, yemek seçmek
Misafirlikte münakaşa çıkarmak, kavga etmek
Misafirlikte gereksiz yere çok konuşmak
Misafirin yanında ondan daha şık, daha pahalı elbiselerle bulunmak
Misafirle düğünü başlatmak, bitirmek, misafir oynarken mızıkayı durdurmak
Misafire beğendiği bir şeyi hediye etmemek
Misafirin ev sahibini değiştirmesi
Misafiri yolcu ederken uğurlamamak, belli bir mesafeye kadar eşlik etmemek
Arkadaşlığı dostluğu unutmak, önemsememek
Yalan söylemek, verdiğin sözde durmamak
Mert davranmamak, kendini methetmek
Yaptığın bir işten, bir iyilikten bahsetmek, dedikodu yapmak
Kimse görmüyor diye edep dışı davranmak
Birine yaptığın iyiliği yüzüne vurmak
Hırsızlık yapmak, kıskanç olmak, aç gözlü olmak
Birinin aleyhine arkasından konuşmak
Bilmediğin konuda fikir yürütmek
Kendinden zayıf birine baskı uygulamak
Silahsız birine silah çekmek
Bir insan yanına geldiğinde ayağa kalkmamak
Başka bir halkın insanını hor görmek
Caddede kucaklaşmak birine sarılmak
Haksız bir durum karşısında görmezden gelmek
Uygunsuz ev içi kıyafetle sokağa çıkmak
Sokakta, caddede yüksek sesle konuşmak, gülmek
Bir toplantıda geç kalmak
Konuşurken başkalarına fırsat vermemek
Güçsüz, muhtaç olana yardım etmemek
Kayınlarını düşman tutmak
Akli dengesi yerinde olmayanla tartışmak, dalga geçmek
Çağrıldığında yardıma gitmemek
Yetişkin insanın küsmesi (Adige erkeği küsmez, sadece kızar)
Abisi ve ablası evlenmemiş kardeşin düğüne katılması
Abisini ve ablasını bırakıp ondan önce kardeşin evlenmesi
Düğüne davet edilen kızlara gereken ilginin gösterilmemesi
Misafir kızlara düğünde oynama fırsatı verilmemesi
Komşuyu gücendirmek onla küs kalmak
Sopayla herhangi bir insana vurmak
Tembellik yapmak, uygun olmayan bir işte çalışmak
Yatan bir insanın üzerinden geçmek
Cenazenin önünü kesmek, cenaze geçerken oturmak, ayağa kalmamak
Başsağlığına gelenleri yolcu etmek, başsağlığı ziyaretini uzatmak
Çalışma zamanı kaytarmak, yemek zamanı yemek istemek
Hastalara yardım etmemek, onları ziyaret etmemek

Çerkesce

Çerkesçe
Telaffuz	adəgăbză
bölge	Kafkasya, Anadolu, Orta Doğu
Etnik köken	Çerkesler
Konuşan sayısı	491,800 (2010)
Dil aileleri	İber-Kafkas dilleri Kuzey Kafkas dilleri Kuzeybatı Kafkas dilleri Çerkesçe
Yazı sistemi	Kiril alfabesi, Latin alfabesi, Arap alfabesi
Resmi durumu
Resmi dil	Adıge Türkiye (bölgesel dil) Suriye
Dil kodları
ISO 639-3	`ady`
Çerkesçe (Adigey, Karaçay-Çerkesya,Kabartay-Balkarya) Abhazca (Gürcistan'daki) - Abazaca(Karaçay-Çerkesya'daki) Ubıhça (tükenmiştir)

Çerkesçe ya da Çerkezce veya Çerkes dilleri, Adıge dilleri, Adigece, Adiğece, Adığece (Osmanlıca چركسجه ; Batı Çerkesадыгабзэ Adığabze , Doğu Çerkes aдыгэбзэ Adığebze), Kuzey Kafkasya’da, Rusya Federasyonu'na bağlı Adigey, Karaçay-Çerkesya ve Kabartay-Balkarya cumhuriyetleri ile Krasnodar Krayı'nda yerli Çerkesler (Adığeler)in ve Çerkes Sürgünü'nde Çarlık Rusyası döneminde Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sürülüp tehcir ettirilen ve bugün Türkiye, Ürdün, Suriye veİsrail gibi ülkelerde yaşayan diaspora Çerkeslerinin dili ya da lehçeler (тхыбзэ ISO 639 kodu ady ile kbd) birliğidir. Batı (ady) veDoğu (kbd) olmak üzere her biri resmî olarak dil kabul edilen iki formu bulunur. En yakın akrabası 1992 yılında soyu tükenenUbıhça [uby], en uzak akrabaları ise Abazaca [abq] ile Abhazca [abk] olup hepsi de Kuzeybatı Kafkas dilleri adıyla bir grupta toplanır. 17. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından Çerkesçenin ilk kaydı yapılmıştır. Çerkesçe eklemeli dillerden olup ergatif yapı görülür.

Şapsığ Ulusal Rayonu’nda 1945 yılına kadar bir yazı ve edebiyat dili olan ve Batı Çerkesçesi içinde ilk sivrilen Şapsığca 1945’te,Stalin tarafından bir tehlike olarak değerlendirilip Şapsığların özerkliğine son verilmesiyle birlikte, diasporada halen yaygın olarak konuşulmasına rağmen artık bir yazı ve edebiyat dili olmaktan çıkmıştır. 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid (Адыгэ Мэулыд) Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır.

Rusya'da 2010 rakamlarına göre Batı Çerkesçesini konuşanlar 117.489, Doğu Çerkesçesini konuşanlar ise 515.672 kişidir. Batı Çerkesçesi Adigey Cumhuriyetinde, Doğu Çerkesçesi ise Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya Cumhuriyetinde resmî dildir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için Adigece (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için Çerkesçe (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de Kabardeyce (кабардинский) biçimindedir. Günümüzde Kafkasya'da Çerkesçe iki ayrı dil olarak gelişim göstermektedir. Batı Çerkesçesi Temirgoy (Çemguy) ağzı, Doğu Çerkesçesi ise Baksan (Büyük Kabardey) ağzı esas alınarak düzenlenmiştir.

Küçük farklılıkları olan iki ayrı Kiril alfabesi kullanılır. Üçü işaret olmak üzere, 1938'den beri kullanılan Batı (Ç'ahe) Adığe alfabesinde 64 harf (tamığ тамыгь), 1936'dan beri kullanılan Doğu (Şhağ) Adığe alfabesinde ise 59 harf (damığe дамыгъэ) bulunur. Doğu Çerkesçesince 48 ünsüz harf bulunur. Çerkesçeyi oluşturan iki dil arasında ortak sözler bulunduğu gibi, ufak tefek ses değişimleri de bir hayli fazla olsa da karşılıklı anlaşmayı kısıtlamaz. Pratikte iki ayrı kolda ilerleyen Çerkes dillerinin tek alfabe ve tek dil olarak yapılanması tartışılmaktadır.

Türkiye Çerkeslerinin anadillerini koruma sürecinde Latin ve Kiril alfabeleri arasında seçim yapma tartışmaları sürmektedir ve 2004 yılındaki tartışma üzerine Kafkas Dernekleri Federasyonu’nun düzenlediği toplantıda Kiril alfabesinden yana karar çıkmıştır. Yine de farklı Latin alfabeleri kullanımı görülür.

Adlandırma sorunu

Çerkesçe (Adigey, Karaçay-Çerkesya, Kabartay-Balkarya)

Abhazca (Gürcitan'daki) - Abazaca (Karaçay-Çerkesya'daki)

Ubıhça (tükenmiştir)

ISO 639 kodu ady ve kbd olan dilleri konuşan Kafkasyalılar kendi dilleri için kullandıklarıAdığece/Adıgece/Adigece/Adiğece (адыгабзэ/aдыгэбзэ) adını Türkçe ve diğer dillerde ifade ederken deÇerkesçe/Çerkezce biçimini kullansalar da, her ikisinin yer değiştirerek kullanıldığı da olur. Karaçay-Çerkesya'dakiler kbd kodlu dilleri için Çerkesçe (шэрджэсыбзэ, черкесыбзэ) terimini de kullanmaktadırlar. Aynı şekilde Adığece (ve diğer türevleri) bu dil dışındaki metinlerde de kullanılmaktadır. Batı Çerkesçesi (ady)Adigey Cumhuriyeti'nde, Doğu Çerkesçesi (kbd) ise Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkaryacumhuriyetlerinde resmî dildir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için Adigece (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için Çerkesçe (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de Kabardeyce (кабардинский) biçimindedir. Bu üç idari birimde yaşayan Çerkesler/Adığeler üç ayrı milliyetmiş gibi (Adıgeyler, Çerkesler ve Kabardeyler) kabul edilmeye başlanmıştır. İlgili kaynakların, özellikle dille ilgili olanların çoğu Rusça olduğu için bu terminoloji Türkçeye de aktarılmıştır. Bu yapılırken bir de Adıgey’de konuşulan Batı lehçesi (‘Adıgey dili’) Adığece olarak tercüme edilmiş ve ortaya “Adığece ve Kabardeyce” gibi gariplikler çıkmıştır. Türkiye’de Çerkes sık sık diğer Kafkas halklarını da kapsayacak şekilde kullanıldığından ady ve kbd kodlu dillerin ortak adı olarak Çerkesçe yerineAdığece terimini tercih edenler de bulunmaktadır.

Çerkesçe mi yoksa Çerkezce mi? Türk Dil Kurumu Çerkez yazımını tercih ederken, Kafkas Dernekleri Federasyonu (Kaffed) Çerkes yazımını kullanmaktadır. Çerkes kökenlilerin çoğu federasyonun kararları doğrultusunda Çerkes yazımını kullanırken, Çerkez yazımını daha doğru kabul edenler de bulunmaktadır.

Sınıflandırma

Kuzeybatı Kafkas Dilleri (Abaza-Çerkes dilleri)

Kuzey Kafkas dilleri esasen iki ana kola ayrılır:

Kuzeybatı Kafkas dilleri
- Abhaz-Abaza dilleri (konuşanlarına Türkiye'de ayırt etmeksizin Abaza denir)
  - Abhazca
  - Abazaca
- Ubıh-Çerkes dilleri
  - Ubıhça
  - Çerkesçe (circ)
    - Batı Çerkesçesi ya da Yukarı Çerkesçe (ady resmî olarak: Adigece ; kendilerince адыгабзэ Adıgabze, кӀэхабзэ, ыхэрэ адыгабзэ ; Doğu кӀахыбзэ, кӀах тхыбзэ). Adigey Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayında konuşulur.
      - Kıyı lehçeleri: Karadeniz kıyısında
        
        Şapsığca (Batı шапсыгъабзэ, Doğu шапсыгъэбзэ): Bjeduğların batısında, Adigey'in dört köyü ile Kıyıboyu Şapsığya'da (Soçi ve Tuapse) 13 köyde konuşulur. Önceden Şapsığ Ulusal Rayonunda (1924-1945) yazı dili idi ve Adıgece Mevlid Şapsığca kaleme alınmıştır.
        
        Kuzey Şapsığ, Büyük Şapsığ, Kuban Şapsığ şivesi (шапсыгъэ шху)
        
        Güney Şapsığ, Küçük Şapsığ, Kıyı Şapsığ, Karadeniz Şapsığ (шапсыгъэ-цIыкIу) şivesi
        
        Temirgoy-Şapsığ, Pseuşko şivesi (кIэмгуе-шапсыгъ)
        
        Kfar Kama Şapsığcası (Кфар Камэм ешапсыгъэбзэ): İsrail'de Kfar Kama kasabasında konuşulur
        
        Hakuçça (хьакӀуцубзэ, къaрaцхaибзэ): Kıyıboyu Şapsığya'da Soçi'ye bağlı Thağapş (Kirova) köyünde ve Türkiye'de konuşulur
        
        Natuhay/Natukuay lehçesi (нэтхъуадж) tükendi
      - Bozkır lehçeleri: Kuban ırmağı havzasında
        
        Bjeduğca (бжъэдыгъубзэ): Adigey Cumhuriyetinde Kuban ırmağı boyunda konuşulur
        
        Çemguyca (кӀэмыгуябзэ, кӀэмгуибзэ, чIэмгуй): Laba ırmağı solundaki köylerde konuşulur
        
        Abzehçe (абдзэхабзэ): Adigey’in iki köyünde (Hakurınehab ve Mefehabl) konuşulur
        
        Jane lehçesi (жанэ) tükendi
        
        Hatukay lehçesi (хьатыкъуай): Şu an Türkiye'de -özellikle Kayseri'de- konuşulur. Kafkasya'da Hatukay yoktur.
        
        Yecerıkuay lehçesi (еджэркъуай) tükendi ve şimdi Yecerıkuaylar Kemguy lehçesiyle konuşmaktadır
        
        Mamhığ lehçesi (мамхэгъ, мамхыгъ) tükendi ve şimdi Mamhığlar Kemguy lehçesiyle konuşmaktadır
        
        Mahoş lehçesi (мэхъош)
    - Doğu Çerkesçesi ya da Aşağı Çerkesçe (kbd resmî olarak: Kabardeyce ; kendilerince aдыгэбзэ Adıgebze, къэбэрдеибзэ, къэбэрдей-шэрджэсыбзэ, къэбэрдей-черкесыбзэ, къэбэрдей тхыбзэ ; Batı ышъхьэрэ адыгабзэ, къэбэртэябзэ). Kabartay-Balkarya, Karaçay-Çerkesya, Osetya ve Stavropol'da konuşulur. Konuşan boylar: Kabardeyler (къэбэрдейхэр), Besleneyler (беслъэнейхэр). Yaklaşık 13-14. yüzyıllarda ortak Çerkes dilinden ayrıldığı düşünülüyor. Anadolu Kabartay lehçesi Türkçeden kelime aldığı için Kafkasya Kabartay lehçesi de Rusçadan kelime almakta ve her ikisi de farklılaşmaktadır.
      - Kabardeyce (къэбэрдеи-бзэ): Baksan, Terek, Malka ve Kuban-Zelençuk ağızları Asıl Kabardeyce adıyla bir grup oluşturur
        
        Batı Kabardeycesi
        
        Kuban Kabardeycesi (псыжь): Adigey Cumhuriyetinde Laba ırmağının solundaki dört köyde konuşulur
        
        Kuban-Zelençuk Kabardeycesi, resmî adı: Çerkesçe (шэрджэсыбзэ, черкесыбзэ): Karaçay-Çerkesya'da konuşulur
        
        Merkezî Kabardeyce
        
        Baksan Kabardeycesi, Büyük Kabardeyce (бахъсэн, къэбэрдеишхуэ): Baksan ırmağı boyunca konuşulur ve yazı dilinin temelidir
        
        Malka Kabardeycesi (хьэжыхьэблэ): Malka ırmağı boyunca konuşulur
        
        Doğu Kabardeycesi
        
        Terek Kabardeycesi, Küçük Kabardeyce (тэрк, болътей): Terek ırmağı boyunca konuşulur
        
        Mozdok Kabardeycesi (мэздэгу): Kuzey Osetya-Alanya'da
        
        Kuzey Kabardeycesi
        
        Mulka Kabardeycesi
        
        Zabardiqa Kabardeycesi
      - Besleneyce, Merkezî Çerkesçe (беслъэней): Karaçay-Çerkesya'daki iki köy ile Krasnodar Krayındaki iki köyde konuşulur

Diaspora Çerkesçesi

19. yüzyıldaki Çerkes Sürgünü sırasında Kafkasya'daki yürtlarından Osmanlı İmparatorluğuna sürgün edilen Çerkeslerin boy-kabile düzenleri yerlebir edildiği gibi şiveleri de bu yıkımdan etkilenmiştir. Bugün Kafkasya'da Batı Çerkesçesi konuşanlar Doğu Çerkesçesi konuşanların beşte biri kadardır. Kafkasya dışı Çerkes diasporasının yoğun olduğu Osmanlı coğrafyasında kurulan Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail'de ise bunun tersidir. Sürgün öncesi Kafkasya’da ve bugün diasporada konuşulan en yaygın Batı Çerkesçesi ağzı, nüfusları itibarıyla Abzehlerin konuştuğu ağızdır. Kafkasya’da ise Abzeh ağzı konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir.^[8] DiasporadaŞapsığların sayısı da Abzehlere yakındır. Hemen hemen aynı bölgelerde, birçok köyde de karışık olarak yaşamaktadırlar. Şapsığların tarihi topraklarının büyük bölümü bugünkü Adigey Cumhuriyeti’nin sınırları dışında kalmıştır. Adıgey’deki küçük bir grup dışında Şapsığlar bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşıyorlar (yaklaşık 10 bin). 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu döneminde Şapsığcanın gelişimi için adımlar atılsa da, Adigey Cumhuriyeti’nin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar.^[8] Bjeduğ ve Temirgoy ağızlarını konuşanların sayısı Kafkasya’daki nüfuslarıyla ters orantılı olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde nispeten azdır; Temirgoylar (Çemguylar) diasporadaki en küçük Çerkes topluluğudur. Günümüzde Adigey Cumhuriyeti’ndeki Çerkeslerin çoğunu Bjeduğlar ve Temirgoylar oluşturur. Kafkasya’da kalmadığı için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmeyen Hatukaylar ise birkaç köy dışında Kayseri-Pınarbaşı’nda yaşarlar (18 köy).^[8] Diyasporada Doğu Çerkesçesi konuşanların sayısı az olup Kafkasya'dakiyle ters orantılıdır. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yoğun yaşadığı bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.^[8]

TRT-3 kanalında devletçe yayın yapılan ilk Çerkes dili Türkiye'de sayıları en az olan Kabardeylerin konuştuğu Doğu Çerkesçesidir.

Alfabeler

Arap harfli Batı Çerkes alfabesi (1918—1927)^[25]

Latin harfli Batı Çerkes alfabesi (1927—1938)^[26]

Çerkesçe için ilk alfabe denemeleri 1800’lerin başlarında Rusya'da yapılmaya başlanmıştır.^[4] 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında yazı, dar bir aydın çevresinde sınırlı kalmıştır. İlk önce Arap harflerini esas alan alfabeler kullanıldı. Batı lehçesi için 1918’den 1927 yılına kadar Arap alfabesi, 1927’den 1938’e kadar Latin alfabesi kullanıldıktan sonra 1938’den itibaren de Kiril alfabesine geçilmiştir. Doğu lehçesi için Latin alfabesi 1923’te yapılmış, 1924’te N. F. Yakovlev tarafından geliştirilip 1936’ya kadar kullanılmıştır. 1936’dan itibaren Rus harfleri esas alınarak hazırlanan Kiril alfabesine geçilmiştir.^[8]

Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan çerkesçeyi "yüz kırk yedi lisanın hepsini gayet güzel yazdım ama bu Çerkes lisanı gibi saksağan sadalı lisanı yazamadım" demiştir.^[27]

Osmanlı Devleti'nde ilk alfabe denemesi 1897 yılında Tharhet Ahmet Cavit Paşa tarafından Osmanlı alfabesi temel alınarak yapılmıştır. Ahmet Cavit Paşa’nın başkanı olduğu Çerkes İttihad ve Teavün Cemiyeti (1908-1923) tarafından İstanbul’da çıkarılan Ğuaze («Гъуазэ / Rehber») adlı gazetede bu alfabeyle yazılar yayımlanmıştır.

Batı Çerkes alfabesi (Batı Adığe alfabesi ady) ve kendi dilinde harflerin okunuşu

А а а	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гу гу гуы	Гъ гъ гъы	Гъу гъу гъуы	Д д ды
Дж дж джы	Дз дз дзы	Дзу дзу дзуы	Е е йэ	(Ё ё) йо	Ж ж жы	Жъ жъ жъы	Жъу жъу жъуы
Жь жь жьы	З з зы	И и йы	Й й йы кӀакӀыу	К к кы	Ку ку куы	Къ къ къы	Къу къу къуы
КӀ кӀ кӀы	КӀу кӀу кӀуы	Л л лы	Лъ лъ лъы	ЛӀ лӀ лӀы	М м мы	Н н ны	О о уэ
П п пы	ПӀ пӀ пӀы	ПӀу пӀу пӀуы	Р р ры	С с сы	Т т ты	ТӀ тӀ тӀы	ТӀу тӀу тӀуы
У у уы	Ф ф фы	Х х хы	Хъ хъ хъы	Хъу хъу хъуы	Хь хь хьы	Ц ц цы	Цу цу цуы
ЦӀ цӀ цӀы	Ч ч чы	ЧӀ чӀ чӀы	Ш ш шы	Шъ шъ шъы	ШӀ шӀ шӀы	ШӀу шӀу шӀуы	Щ щ щы
(Ъ ъ) пытэ тамыгь	Ы ы ы	(Ь ь) шъэбэ тамыгь	Э э э	(Ю ю) йыу	(Я я) йа	Ӏ Ӏы	Ӏу Ӏыу

Doğu Çerkes alfabesi (Doğu Adığe alfabesi kbd) ve kendi dilinde harflerin okunuşu

А а а	Э э э	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гу гу гуы	Гъ гъ гъы	Гъу гъу гъуы
Д д ды	Дж дж джы	Дз дз дзы	Е е йэ	(Ё ё) йо	Ж ж жы	Жь жь жьы	З з зы
И и йы	Й й йы кӀэщӀу	К к кы	Ку ку куы	Къ къ къы	Къу къу къуы	Кхъ кхъ кхъы	Кхъу кхъу кхъуы
КӀ кӀ кӀы	КӀу кӀу кӀуы	Л л лы	Лъ лъ лъы	ЛӀ лӀ лӀы	М м мы	Н н ны	О о уэ
П п пы	ПӀ пӀ пӀы	Р р ры	С с сы	Т т ты	ТӀ тӀ тӀы	У у уы	Ф ф фы
ФӀ фӀ фӀы	Х х хы	Ху ху хуы	Хъ хъ хъы	Хъу хъу хъуы	Хь хь хьы	Ц ц цы	ЦӀ цӀ цІы
Ч ч чы	Ш ш шы	Щ щ щы	ЩӀ щӀ щӀы	(Ъ ъ) быдэ дамыгъэ	Ы ы ы	(Ь ь) щабэ дамыгъэ	(Ю ю) йыу
(Я я) йа	Ӏ Ӏы	Ӏу Ӏуы

Ortak sözler

Her iki Çerkesçede de ortak olan sözler bulunur: хэт (kim); сэ (ben); хабзэ (âdet); бын (aile); унэ (ev); лӀы (adam; koca); нысэ (gelin; yenge); шыпхъу (kız kardeş); лъэпкъ(soy); гъунэгъу (komşu); тхьэ (tanrı); ябгэ (zalim, hain); цӀэ (ad); зы (bir); щы (üç); плӀы (dört); хы (altı); и (sekiz); псы (su); лъы (kan); лы (et); цы (saç); нэ (göz); Ӏэ (el); гу(kalp); пэ (burun); бзэгу (dil, organ); бзэ (dil, lisan); тхылъ (kӀtap); дагъэ (yağ); мазэ (ay); дин (din); бжьэ (arı); цӀэ (bit); блэ (yılan); бэдж (örümcek); хьэ (köpek); шы (at);махъшэ (deve); тӀы (koç); пыл (fil); къаз (kaz); тутын (tütün); цы (yün); гъатхэ (ilkbahar); илъэс (yıl); мастэ (iğne); пхъэ (odun); сабын (sabun); жьы (eskӀ; yaşlı); е(kötülük); тхьэ (iyi); дахэ (güzel); къабзэ (temiz); куу (derin); из (dolu); лъагэ (yüksek); гъуаплъэ (bakır); къалэ (şehir, kasaba; kale); щхъуантӀэ (mavi); шхъуантӀэ (yeşil);еджапӀэ (okul); бэ (çok); емыкӀу (ayıp, uygunsuz); лӀэн (ölmek); лэгъуп (kazan); цӀыкӀу (küçük); Ӏыгъын (tutmak); ятӀэ (toprak); яжьэ (kül); хъы (ağ); лъапӀэ (pahalı; değerli);пӀэ (yatak); пӀалъэ (süre); тӀэкӀу (biraz); хы (deniz) ...

Ses değişimleri

Batı (Adıgabze aдыгaбзэ) ve Doğu (Adıgebze aдыгэбзэ) Çerkes dilleri arasındaki ses değişimleri:

Batı a ↔ э Doğu : адыгабзэ ↔ aдыгэбзэ (Çerkesçe, Adığece); бай ↔ бей (zengin); сыхьат ↔ сыхьэт (saat); аслъан ↔ аслъэн (aslan); къэплъан ↔ къаплъэн (kaplan);алашэ ↔ алащэ (at); дунай ↔ дуней (dünya); тхьакӀум ↔ тхьэкӀумэ (kulak); хьарыф ↔ хьэрф (harf); тхьаркъо ↔ тхьэрыкъуэ (güvercin); картоф ↔ кӀэртӀоф(patates); Ӏай ↔ Ӏей (çirkin); хьамлыу ↔ хьэмбылу (solucan, kurt); хьау ↔ хьэуэ (hayır)
Batı ы ↔ э Doğu : ны ↔ анэ (anne)
Batı э ↔ ы Doğu : хъэдэн ↔ хъыдан (bez)
Batı а ↔ ы Doğu : Ӏахьыл ↔ Ӏыхьлы (akraba)
Batı о ↔ уэ Doğu : о ↔ уэ (sen); од ↔ уэд; огу ↔ уэгу; огъу ↔ уэгъу; ощхы ↔ уэшх (yağmur); ощы ↔ уэщ (balta); осы ↔ уэс (kar); орэд ↔ уэрэд (şarkı); еон ↔ еуэн;кӀон ↔ кӀуэн; къэкӀон ↔ къэкӀуэн (gelmek); Ӏотэн ↔ Ӏуэтэн; гъогу ↔ гъуэгу (yol); гъожьы ↔ гъуэжь (sarı); гогон ↔ гуэгуэн; гъо ↔ гъуэ; къо ↔ къуэ (oğul); ко ↔ куэ (kalça, but); коцы ↔ гуэдз (buğday); къо ↔ кхъуэ (domuz); макӀо ↔ макӀуэ; лӀакъо ↔ лӀакъуэ; лъакъо ↔ лъакъуэ (ayak, bacak); тӀаркъо ↔ тӀаркъуэ; тӀо ↔ тӀуэ;маӀо ↔ маӀуэ; мао ↔ мауэ; зао ↔ зауэ (savaş); закъо ↔ закъуэ (yalnız); пшахъо ↔ пшахъуэ (kum); осы ↔ уэс (kar); ткӀопс ↔ ткӀуэпс (damla)
Batı у ↔ о Doğu : тӀурыс ↔ тӀорысэ (yaşlı, eski);
Batı ыу ↔ у Doğu : бзыу ↔ бзу (kuş); чэзыу ↔ чэзу (mevsim)
Batı и ↔ ы Doğu : мэлэӀич ↔ мэлэӀыч (melek)
Batı ы ↔ и Doğu : сабый ↔ сабий (çocuk, sabi)
Batı ы ↔ е Doğu : жъэжъый ↔ жьэжьей (böbrek); дэжъый ↔ дэжьей (fındık)
Batı ц ↔ дз Doğu : цэ ↔ дзэ (diş); цыгъо ↔ дзыгъуэ (fare); пцэжъый ↔ бдзэжьей (balık)
Batı ч ↔ ж Doğu : чэмы ↔ жэм (inek); чъыгы ↔ жыг (ağaç); чэщы ↔ жэщ (gece); чылэ ↔ жылэ (köy)
Batı ч ↔ дж Doğu : чэтыу ↔ джэду (kedi); чэты ↔ джэд (tavuk); апч ↔ абдж (cam)
Batı ч ↔ щ Doğu : пачъыхь ↔ пащтыхь (kral, padişah); гъучӀы ↔ гъущӀ (demir); упчӀэ ↔ упщӀэ (soru); чыӀу ↔ щӀыӀу (düğme)
Batı дз ↔ з Doğu : хъырбыдз ↔ хъарбыз (karpuz)
Batı дж ↔ ж Doğu : баджэ ↔ бажэ (tilki); лъэмыдж ↔ лъэмыж (kemik); аджал ↔ ажал (ecel); хьаджыгъэ ↔ хьэжыгъэ (un); лъэгуанджэ ↔ лъэгуажьэ (dӀz); къуадж ↔ къуажэ (köy)
Batı жь ↔ з Doğu : ежь ↔ езы (kendisi)
Batı жъ ↔ жь Doğu : жъы ↔ жьы; бжъэ ↔ бжьэ; жъэн ↔ жьэн
Batı ж ↔ жь Doğu : бжыхьэ ↔ бжьыхьэ (sonbahar); жакӀэ ↔ жьакӀэ (sakal); бжыдзэ ↔ бжьыдзэ (pire); жэ ↔ жьэ (ağız)
Batı ш ↔ щ Doğu : дышъ ↔ дыщэ (altın); шъхьэ ↔ щхьэ (baş, kafa); гъашӀэ ↔ гъащӀэ (hayat); нашэ ↔ нащэ (kavun; hıyar)
Batı щ ↔ ш Doğu : щэ ↔ шэ (süt); щай ↔ шай (çay); щыгъу ↔ шыгъу (tuz); ахъщ ↔ ахъшэ (akçe, para); щэбзащ ↔ шабзэ (ok); щыды ↔ шыд (eşek); щынагъо ↔ шынагъуэ (korku); щыбжьый ↔ шыбжий (karabiber)
Batı шъ ↔ щ Doğu : шъабэ ↔ щабэ; шъхьэ ↔ щхьэ; шъынэ ↔ щынэ (lamba); дышъэ ↔ дыщэ; пшъашъэ ↔ пщащэ; мышъэ ↔ мыщэ (ayı); псэушъхь ↔ псэущхьэ(hayvan); шъхьэ ↔ щхьэ (çatı)
Batı шъэ ↔ ща Doğu : шъэбэ ↔ щабэ
Batı шӀ ↔ щӀ Doğu : шӀын ↔ щӀын ; шӀэн ↔ щӀэн; гъашӀэ ↔ гъащӀэ
Batı кӀ ↔ щӀ Doğu : кӀэ ↔ щӀэ (yeni); мэгыкӀэ ↔ мэгыщӀэ; тӀэкӀын ↔ тӀэщӀын; икӀыӀу ↔ ищӀыӀу; макӀэ ↔ мащӀэ (az); хьакӀэ ↔ хьэщӀэ (misafir)
Batı ш ↔ ф Doğu : шъоу ↔ фо (bal); шъуз ↔ фыз (kadın); ешъон ↔ ефэн (içmek); уашъо ↔ уафэ (gök); уцышъо ↔ удзыфэ (yeşil); къашъо ↔ къафэ (dans); лӀыкӀо ↔ лӀыкӀуэ (elçi, aracı); машӀо ↔ мафӀэ (ateş); шӀуцӀэ ↔ фӀыцӀэ (siyah); шӀомыкӀы ↔ фӀамыщӀ (kömür); ошӀу ↔ уэфӀ (hava durumu)
Batı ф ↔ х Doğu : фыжьы ↔ хужь (beyaz); Ӏофы ↔ Ӏуэху (iş); мафэ ↔ махуэ (gün); гъэмафэ ↔ гъэмахуэ (yaz); цӀыфы ↔ цӀыху (insan)
Batı къ ↔ кхъ Doğu : къуае ↔ кхъуей (peynir); къужъы ↔ кхъужь (armut); къухьэ ↔ кхъухь (gemi)
Batı т ↔ д Doğu : тэ ↔ дэ (biz); тамэ ↔ дамэ (kanat); тамыгь ↔ дамыгъэ (damga; harf); тыгъужъы ↔ дыгъужь (kurt); тыгъуас ↔ дыгъуасэ (dün); ты ↔ адэ(baba); тыжьыны ↔ дыжьын (gümüş); ''такъикъ ↔ дакъикъэ (dakika); атакъэ ↔ адакъэ (horoz); хатэ ↔ хадэ (bahçe); псычэт ↔ псыджэд; тхьамат ↔ тхьэмадэ(yaşlı, başkan, aksakal)
Batı п ↔ б Doğu : панэ ↔ банэ (diken); пытэ ↔ быдэ; пчэны ↔ бжэн (keçi); пыи ↔ бий (düşman); пегъэмбар ↔ бегъымбар (peygamber)
Batı м ↔ н Doğu : мамун ↔ номин (maymun)
Batı н ↔ Ø Doğu : гъунджэ ↔ гъуджэ (ayna)
Batı -Ø ↔ -э Doğu : емын ↔ емынэ; иун ↔ иунэ; джан ↔ джанэ (gömlek); лӀэныгъ ↔ лӀэныгъэ; макъэ ↔ макъ (ses); мыӀэрыс ↔ мыӀэрысэ (elma); лэныст ↔ лэныстэ(makas); лӀэныгъ ↔ лӀэныгъэ (ölüm); гъыбз ↔ гъыбзэ (ağıt); ау ↔ ауэ (fakat); музык ↔ музыкэ (müzik); Ӏудан ↔ Ӏуданэ (iplik); сымадж ↔ сымаджэ (hasta);
Batı -Ø ↔ -р Doğu : Ӏехы ↔ Ӏехыр; сӀехы ↔ сӀехыр; тӀехы ↔ тӀехыр
Batı -Ø ↔ -щ Doğu : тӀыгъ ↔ тӀыгъщ
Batı -ы ↔ -Ø Doğu : гыны ↔ гын (barut); ины ↔ ин (büyük); уты ↔ ут; узы ↔ уз (ağrı, acı, sızı); дыджы ↔ дыдж (acı); мылы ↔ мыл (buz); мэлы ↔ мэл (koyun); мэзы ↔ мэз (orman); бжьыны ↔ бжьын (soğan); плъыжьы ↔ плъыжь (kırmızı)
Batı Ø- ↔ и- Doğu : джыри ↔ иджыри (henüz)