Çerkesce

Çerkesçe
Telaffuz	adəgăbză
bölge	Kafkasya, Anadolu, Orta Doğu
Etnik köken	Çerkesler
Konuşan sayısı	491,800  (2010)
Dil aileleri	İber-Kafkas dilleri Kuzey Kafkas dilleri Kuzeybatı Kafkas dilleri Çerkesçe
Yazı sistemi	Kiril alfabesi, Latin alfabesi, Arap alfabesi
Resmi durumu
Resmi dil	Adıge  Türkiye (bölgesel dil)  Suriye
Dil kodları
ISO 639-3	ady
Çerkesçe (Adigey, Karaçay-Çerkesya,Kabartay-Balkarya)   Abhazca (Gürcistan'daki) - Abazaca(Karaçay-Çerkesya'daki)   Ubıhça (tükenmiştir)

Adlandırma sorunu

  Çerkesçe (Adigey, Karaçay-Çerkesya, Kabartay-Balkarya)

  Abhazca (Gürcitan'daki) - Abazaca (Karaçay-Çerkesya'daki)

  Ubıhça (tükenmiştir)

Sınıflandırma

Kuzeybatı Kafkas Dilleri (Abaza-Çerkes dilleri)

• Kuzeybatı Kafkas dilleri
  • Abhaz-Abaza dilleri (konuşanlarına Türkiye'de ayırt etmeksizin Abaza denir)
    • Abhazca
    • Abazaca
  • Ubıh-Çerkes dilleri
    • Ubıhça
    • Çerkesçe (circ)
      • Batı Çerkesçesi ya da Yukarı Çerkesçe (ady resmî olarak: Adigece ; kendilerince адыгабзэ  Adıgabze, кӀэхабзэ, ыхэрэ адыгабзэ ; Doğu кӀахыбзэ, кӀах тхыбзэ). Adigey Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayında konuşulur.
        • Kıyı lehçeleri: Karadeniz kıyısında
          • Şapsığca (Batı шапсыгъабзэ, Doğu шапсыгъэбзэ): Bjeduğların batısında, Adigey'in dört köyü ile Kıyıboyu Şapsığya'da (Soçi ve Tuapse) 13 köyde konuşulur. Önceden Şapsığ Ulusal Rayonunda (1924-1945) yazı dili idi ve Adıgece Mevlid Şapsığca kaleme alınmıştır.
            • Kuzey Şapsığ, Büyük Şapsığ, Kuban Şapsığ şivesi (шапсыгъэ шху)
            • Güney Şapsığ, Küçük Şapsığ, Kıyı Şapsığ, Karadeniz Şapsığ (шапсыгъэ-цIыкIу) şivesi
            • Temirgoy-Şapsığ, Pseuşko şivesi (кIэмгуе-шапсыгъ)
            • Kfar Kama Şapsığcası (Кфар Камэм ешапсыгъэбзэ): İsrail'de Kfar Kama kasabasında konuşulur
            • Hakuçça (хьакӀуцубзэ, къaрaцхaибзэ): Kıyıboyu Şapsığya'da Soçi'ye bağlı Thağapş (Kirova) köyünde ve Türkiye'de konuşulur
          • Natuhay/Natukuay lehçesi (нэтхъуадж) tükendi
        • Bozkır lehçeleri: Kuban ırmağı havzasında
          • Bjeduğca (бжъэдыгъубзэ): Adigey Cumhuriyetinde Kuban ırmağı boyunda konuşulur
          • Çemguyca (кӀэмыгуябзэ, кӀэмгуибзэ, чIэмгуй): Laba ırmağı solundaki köylerde konuşulur
          • Abzehçe (абдзэхабзэ): Adigey’in iki köyünde (Hakurınehab ve Mefehabl) konuşulur
          • Jane lehçesi (жанэ) tükendi
          • Hatukay lehçesi (хьатыкъуай): Şu an Türkiye'de -özellikle Kayseri'de- konuşulur. Kafkasya'da Hatukay yoktur.
          • Yecerıkuay lehçesi (еджэркъуай) tükendi ve şimdi Yecerıkuaylar Kemguy lehçesiyle konuşmaktadır
          • Mamhığ lehçesi (мамхэгъ, мамхыгъ) tükendi ve şimdi Mamhığlar Kemguy lehçesiyle konuşmaktadır
          • Mahoş lehçesi (мэхъош)
      • Doğu Çerkesçesi ya da Aşağı Çerkesçe (kbd resmî olarak: Kabardeyce ; kendilerince aдыгэбзэ Adıgebze, къэбэрдеибзэ, къэбэрдей-шэрджэсыбзэ, къэбэрдей-черкесыбзэ, къэбэрдей тхыбзэ ; Batı ышъхьэрэ адыгабзэ, къэбэртэябзэ). Kabartay-Balkarya, Karaçay-Çerkesya, Osetya ve Stavropol'da konuşulur. Konuşan boylar: Kabardeyler (къэбэрдейхэр), Besleneyler (беслъэнейхэр). Yaklaşık 13-14. yüzyıllarda ortak Çerkes dilinden ayrıldığı düşünülüyor. Anadolu Kabartay lehçesi Türkçeden kelime aldığı için Kafkasya Kabartay lehçesi de Rusçadan kelime almakta ve her ikisi de farklılaşmaktadır.
        • Kabardeyce (къэбэрдеи-бзэ): Baksan, Terek, Malka ve Kuban-Zelençuk ağızları Asıl Kabardeyce adıyla bir grup oluşturur
          • Batı Kabardeycesi
            • Kuban Kabardeycesi (псыжь): Adigey Cumhuriyetinde Laba ırmağının solundaki dört köyde konuşulur
            • Kuban-Zelençuk Kabardeycesi, resmî adı: Çerkesçe (шэрджэсыбзэ, черкесыбзэ): Karaçay-Çerkesya'da konuşulur
          • Merkezî Kabardeyce
            • Baksan Kabardeycesi, Büyük Kabardeyce (бахъсэн, къэбэрдеишхуэ): Baksan ırmağı boyunca konuşulur ve yazı dilinin temelidir
            • Malka Kabardeycesi (хьэжыхьэблэ): Malka ırmağı boyunca konuşulur
          • Doğu Kabardeycesi
            • Terek Kabardeycesi, Küçük Kabardeyce (тэрк, болътей): Terek ırmağı boyunca konuşulur
            • Mozdok Kabardeycesi (мэздэгу): Kuzey Osetya-Alanya'da
          • Kuzey Kabardeycesi
            • Mulka Kabardeycesi
            • Zabardiqa Kabardeycesi
        • Besleneyce, Merkezî Çerkesçe (беслъэней): Karaçay-Çerkesya'daki iki köy ile Krasnodar Krayındaki iki köyde konuşulur

Diaspora Çerkesçesi

Alfabeler

Arap harfli Batı Çerkes alfabesi (1918—1927)^[25]

Latin harfli Batı Çerkes alfabesi (1927—1938)^[26]

Ortak sözler

Ses değişimleri

• Batı a ↔ э Doğu : адыгабзэ ↔ aдыгэбзэ (Çerkesçe, Adığece); бай ↔ бей (zengin); сыхьат ↔ сыхьэт (saat); аслъан ↔ аслъэн (aslan); къэплъан ↔ къаплъэн (kaplan);алашэ ↔ алащэ (at); дунай ↔ дуней (dünya); тхьакӀум ↔ тхьэкӀумэ (kulak); хьарыф ↔ хьэрф (harf); тхьаркъо ↔ тхьэрыкъуэ (güvercin); картоф ↔ кӀэртӀоф(patates); Ӏай ↔ Ӏей (çirkin); хьамлыу ↔ хьэмбылу (solucan, kurt); хьау ↔ хьэуэ (hayır)
• Batı ы ↔ э Doğu : ны ↔ анэ (anne)
• Batı э ↔ ы Doğu : хъэдэн ↔ хъыдан (bez)
• Batı а ↔ ы Doğu : Ӏахьыл ↔ Ӏыхьлы (akraba)
• Batı о ↔ уэ Doğu : о ↔ уэ (sen); од ↔ уэд; огу ↔ уэгу; огъу ↔ уэгъу; ощхы ↔ уэшх (yağmur); ощы ↔ уэщ (balta); осы ↔ уэс (kar); орэд ↔ уэрэд (şarkı); еон ↔ еуэн;кӀон ↔ кӀуэн; къэкӀон ↔ къэкӀуэн (gelmek); Ӏотэн ↔ Ӏуэтэн; гъогу ↔ гъуэгу (yol); гъожьы ↔ гъуэжь (sarı); гогон ↔ гуэгуэн; гъо ↔ гъуэ; къо ↔ къуэ (oğul); ко ↔ куэ (kalça, but); коцы ↔ гуэдз (buğday); къо ↔ кхъуэ (domuz); макӀо ↔ макӀуэ; лӀакъо ↔ лӀакъуэ; лъакъо ↔ лъакъуэ (ayak, bacak); тӀаркъо ↔ тӀаркъуэ; тӀо ↔ тӀуэ;маӀо ↔ маӀуэ; мао ↔ мауэ; зао ↔ зауэ (savaş); закъо ↔ закъуэ (yalnız); пшахъо ↔ пшахъуэ (kum); осы ↔ уэс (kar); ткӀопс ↔ ткӀуэпс (damla)
• Batı у ↔ о Doğu : тӀурыс ↔ тӀорысэ (yaşlı, eski);
• Batı ыу ↔ у Doğu : бзыу ↔ бзу (kuş); чэзыу ↔ чэзу (mevsim)
• Batı и ↔ ы Doğu : мэлэӀич ↔ мэлэӀыч (melek)
• Batı ы ↔ и Doğu : сабый ↔ сабий (çocuk, sabi)
• Batı ы ↔ е Doğu : жъэжъый ↔ жьэжьей (böbrek); дэжъый ↔ дэжьей (fındık)
• Batı ц ↔ дз Doğu : цэ ↔ дзэ (diş); цыгъо ↔ дзыгъуэ (fare); пцэжъый ↔ бдзэжьей (balık)
• Batı ч ↔ ж Doğu : чэмы ↔ жэм (inek); чъыгы ↔ жыг (ağaç); чэщы ↔ жэщ (gece); чылэ ↔ жылэ (köy)
• Batı ч ↔ дж Doğu : чэтыу ↔ джэду (kedi); чэты ↔ джэд (tavuk); апч ↔ абдж (cam)
• Batı ч ↔ щ Doğu : пачъыхь ↔ пащтыхь (kral, padişah); гъучӀы ↔ гъущӀ (demir); упчӀэ ↔ упщӀэ (soru); чыӀу ↔ щӀыӀу (düğme)
• Batı дз ↔ з Doğu : хъырбыдз ↔ хъарбыз (karpuz)
• Batı дж ↔ ж Doğu : баджэ ↔ бажэ (tilki); лъэмыдж ↔ лъэмыж (kemik); аджал ↔ ажал (ecel); хьаджыгъэ ↔ хьэжыгъэ (un); лъэгуанджэ ↔ лъэгуажьэ (dӀz); къуадж ↔ къуажэ (köy)
• Batı жь ↔ з Doğu : ежь ↔ езы (kendisi)
• Batı жъ ↔ жь Doğu : жъы ↔ жьы; бжъэ ↔ бжьэ; жъэн ↔ жьэн
• Batı ж ↔ жь Doğu : бжыхьэ ↔ бжьыхьэ (sonbahar); жакӀэ ↔ жьакӀэ (sakal); бжыдзэ ↔ бжьыдзэ (pire); жэ ↔ жьэ (ağız)
• Batı ш ↔ щ Doğu : дышъ ↔ дыщэ (altın); шъхьэ ↔ щхьэ (baş, kafa); гъашӀэ ↔ гъащӀэ (hayat); нашэ ↔ нащэ (kavun; hıyar)
• Batı щ ↔ ш Doğu : щэ ↔ шэ (süt); щай ↔ шай (çay); щыгъу ↔ шыгъу (tuz); ахъщ ↔ ахъшэ (akçe, para); щэбзащ ↔ шабзэ (ok); щыды ↔ шыд (eşek); щынагъо ↔ шынагъуэ (korku); щыбжьый ↔ шыбжий (karabiber)
• Batı шъ ↔ щ Doğu : шъабэ ↔ щабэ; шъхьэ ↔ щхьэ; шъынэ ↔ щынэ (lamba); дышъэ ↔ дыщэ; пшъашъэ ↔ пщащэ; мышъэ ↔ мыщэ (ayı); псэушъхь ↔ псэущхьэ(hayvan); шъхьэ ↔ щхьэ (çatı)
• Batı шъэ ↔ ща Doğu : шъэбэ ↔ щабэ
• Batı шӀ ↔ щӀ Doğu : шӀын ↔ щӀын ; шӀэн ↔ щӀэн; гъашӀэ ↔ гъащӀэ
• Batı кӀ ↔ щӀ Doğu : кӀэ ↔ щӀэ (yeni); мэгыкӀэ ↔ мэгыщӀэ; тӀэкӀын ↔ тӀэщӀын; икӀыӀу ↔ ищӀыӀу; макӀэ ↔ мащӀэ (az); хьакӀэ ↔ хьэщӀэ (misafir)
• Batı ш ↔ ф Doğu : шъоу ↔ фо (bal); шъуз ↔ фыз (kadın); ешъон ↔ ефэн (içmek); уашъо ↔ уафэ (gök); уцышъо ↔ удзыфэ (yeşil); къашъо ↔ къафэ (dans); лӀыкӀо ↔ лӀыкӀуэ (elçi, aracı); машӀо ↔ мафӀэ (ateş); шӀуцӀэ ↔ фӀыцӀэ (siyah); шӀомыкӀы ↔ фӀамыщӀ (kömür); ошӀу ↔ уэфӀ (hava durumu)
• Batı ф ↔ х Doğu : фыжьы ↔ хужь (beyaz); Ӏофы ↔ Ӏуэху (iş); мафэ ↔ махуэ (gün); гъэмафэ ↔ гъэмахуэ (yaz); цӀыфы ↔ цӀыху (insan)
• Batı къ ↔ кхъ Doğu : къуае ↔ кхъуей (peynir); къужъы ↔ кхъужь (armut); къухьэ ↔ кхъухь (gemi)
• Batı т ↔ д Doğu : тэ ↔ дэ (biz); тамэ ↔ дамэ (kanat); тамыгь ↔ дамыгъэ (damga; harf); тыгъужъы ↔ дыгъужь (kurt); тыгъуас ↔ дыгъуасэ (dün); ты ↔ адэ(baba); тыжьыны ↔ дыжьын (gümüş); ''такъикъ ↔ дакъикъэ (dakika); атакъэ ↔ адакъэ (horoz); хатэ ↔ хадэ (bahçe); псычэт ↔ псыджэд; тхьамат ↔ тхьэмадэ(yaşlı, başkan, aksakal)
• Batı п ↔ б Doğu : панэ ↔ банэ (diken); пытэ ↔ быдэ; пчэны ↔ бжэн (keçi); пыи ↔ бий (düşman); пегъэмбар ↔ бегъымбар (peygamber)
• Batı м ↔ н Doğu : мамун ↔ номин (maymun)
• Batı н ↔ Ø Doğu : гъунджэ ↔ гъуджэ (ayna)
• Batı -Ø ↔ -э Doğu : емын ↔ емынэ; иун ↔ иунэ; джан ↔ джанэ (gömlek); лӀэныгъ ↔ лӀэныгъэ; макъэ ↔ макъ (ses); мыӀэрыс ↔ мыӀэрысэ (elma); лэныст ↔ лэныстэ(makas); лӀэныгъ ↔ лӀэныгъэ (ölüm); гъыбз ↔ гъыбзэ (ağıt); ау ↔ ауэ (fakat); музык ↔ музыкэ (müzik); Ӏудан ↔ Ӏуданэ (iplik); сымадж ↔ сымаджэ (hasta);
• Batı -Ø ↔ -р Doğu : Ӏехы ↔ Ӏехыр; сӀехы ↔ сӀехыр; тӀехы ↔ тӀехыр
• Batı -Ø ↔ -щ Doğu : тӀыгъ ↔ тӀыгъщ
• Batı -ы ↔ -Ø Doğu : гыны ↔ гын (barut); ины ↔ ин (büyük); уты ↔ ут; узы ↔ уз (ağrı, acı, sızı); дыджы ↔ дыдж (acı); мылы ↔ мыл (buz); мэлы ↔ мэл (koyun); мэзы ↔ мэз (orman); бжьыны ↔ бжьын (soğan); плъыжьы ↔ плъыжь (kırmızı)
• Batı Ø- ↔ и- Doğu : джыри ↔ иджыри (henüz)